Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB)

Günümüzde çocuk ve ergenlerde konusunda açıklayıcı makalemize de göz atabilirsiniz giderek daha sık karşılaşılan bir durum olan Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), sadece akademik başarıyı değil, sosyal ve duygusal gelişimi de etkileyen karmaşık bir nörogelişimsel bozukluktur. Bu makalede, DEHB’nin ne olduğunu, belirtilerini, olası nedenlerini ve ailelerin, eğitimcilerin ve uzmanların nasıl bir yol izleyebileceğini detaylı bir şekilde ele alacağız.

DEHB Nedir?

DEHB, beyin kimyasındaki farklılıklar nedeniyle dikkat, dürtü kontrolü ve hiperaktivite alanlarında sorunlara yol açan bir durumdur. Bu, sadece “yaramaz” veya “dikkatsiz” olmakla açıklanamaz. DEHB’li bireylerin beyinlerinin ön lobu, yani planlama ve karar alma gibi yönetici işlevlerden sorumlu olan bölgesi, normalden farklı çalışır. Bu da, odaklanma, görevleri tamamlama ve dürtüsel davranışları kontrol etme konularında zorluklara neden olur.

DEHB, genellikle üç ana alt tipe ayrılır:

• Dikkatsiz Tip: En belirgin özelliği, uzun süre bir konuya odaklanamama, detayları gözden kaçırma, yönergeleri takip edememe ve sık sık eşyalarını kaybetme eğilimidir.
• Hiperaktif-Dürtüsel Tip: Sürekli hareket halinde olma, oturamama, çok konuşma, başkalarının sözünü kesme ve sırasını bekleyememe gibi davranışlar bu tipin öne çıkan özellikleridir.
• Kombine Tip: En yaygın görülen tip olup, hem dikkatsizlik hem de hiperaktivite-dürtüsellik belirtilerinin bir arada bulunduğu durumdur.

Çocuklarda ve Ergenlerde DEHB Belirtileri Nelerdir?

Belirtiler yaşa ve alt tipe göre farklılık gösterebilir. Ancak genel olarak dikkat edilmesi gereken bazı ortak işaretler vardır:

Dikkatsizlik Belirtileri:

• Odaklanma Güçlüğü: Okulda derslere odaklanamama, ödevleri yarım bırakma veya uzun süreli görevlerden kaçınma.
• Detayları Kaçırma: Talimatları yanlış anlama veya basit hatalar yapma.
• Organizasyon Sorunları: Eşyalarını sürekli kaybetme (kalem, defter, telefon gibi), düzenli olamama.
• Unutkanlık: Günlük işleri veya randevuları unutma.

Hiperaktivite Belirtileri:

• Sürekli Hareket Hali: Oturduğu yerde duramama, sürekli kıpır kıpır olma.
• Yerinde Duramama: Sınıf ortamında veya evde yerinde duramama, sürekli gezinme isteği.
• Aşırı Konuşkanlık: Durmaksızın konuşma, başkalarının konuşmalarına sık sık müdahale etme.

Dürtüsellik Belirtileri:

• Sıra Bekleyememe: Oyunlarda veya sohbetlerde sırasını beklemekte zorlanma.
• Söz Kesme: Başkalarının sözünü kesme veya soruları tamamlanmadan cevaplama.
• Tehlikeli Davranışlar: Sonucunu düşünmeden ani kararlar alma veya tehlikeli işlere girişme.

Ergenlik döneminde hiperaktivite belirtileri azalabilirken, yerini iç huzursuzluğa, riskli davranışlara ve dürtüsel kararlara bırakabilir. Akademik başarısızlık, düşük özgüven ve sosyal ilişkilerde sorunlar da sıkça gözlemlenen durumlardır.

DEHB’nin Olası Nedenleri

DEHB’nin tek bir nedeni yoktur; genetik, çevresel ve nörolojik faktörlerin karmaşık bir etkileşimi sonucu ortaya çıktığı düşünülmektedir.

• Genetik Faktörler: Ailede DEHB öyküsü olması, çocukta görülme riskini artırır.
• Beyin Yapısı ve Kimyası: Beyindeki bazı nörotransmitterlerin (dopamin ve noradrenalin gibi) dengesizliği veya beyin bölgeleri arasındaki bağlantılardaki farklılıklar DEHB’ye neden olabilir.
• Çevresel Faktörler: Hamilelik sırasında sigara ve alkol kullanımı, erken doğum veya doğumda yaşanan komplikasyonlar da risk faktörleri arasında sayılmaktadır.

DEHB Yönetimi ve Tedavi Yaklaşımları

DEHB’nin etkili bir şekilde yönetilmesi, multidisipliner bir yaklaşım gerektirir. Bu süreçte en önemli adımlar doğru tanı ve bireye özel bir tedavi planının oluşturulmasıdır.

1. Uzman Desteği ve Tanı

Çocuğunuzda veya ergeninizde DEHB belirtileri olduğunu düşünüyorsanız, bir çocuk ve ergen psikiyatristine başvurmak ilk adımdır. Uzman, belirtilerin şiddetini ve süresini değerlendirerek kesin bir tanı koyacaktır.

2. Tedavi Seçenekleri

• Psikososyal Terapiler: Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT), çocuğun davranışlarını ve düşünce kalıplarını değiştirmesine yardımcı olur. Aile terapisi ve sosyal beceri eğitimleri de bu süreçte destekleyici rol oynar.
• İlaç Tedavisi: Özellikle belirtilerin şiddetli olduğu durumlarda, doktor kontrolünde kullanılan ilaçlar beyin kimyasını düzenleyerek odaklanma ve dürtü kontrolünü artırabilir. İlaç tedavisi, terapiyle birlikte uygulandığında daha etkili sonuçlar verir.
• Eğitimsel ve Çevresel Destekler: Okulda sınıf içi düzenlemeler (ön sıralara oturtma), ders saatlerinin ayarlanması ve ödev takibi konusunda destek sağlanması önemlidir.

3. Aile ve Ebeveynlere Öneriler

• Rutin Oluşturun: Günlük rutinler, DEHB’li çocuklar için öngörülebilirlik sağlar ve organizasyon becerilerini geliştirir.
• Net ve Kısa Talimatlar Verin: Uzun ve karmaşık talimatlar yerine, tek seferde bir veya iki basit talimat vermek daha etkilidir.
• Olumlu Pekiştireçler Kullanın: Başarılı davranışları ödüllendirmek, çocuğun motivasyonunu artırır.
• Sakin Kalın: Sorunlu davranışlar karşısında sakin kalmak ve durumu yönetmek için sabırlı olmak çok önemlidir.

Unutulmamalıdır ki, DEHB bir “hastalık” değil, yönetilmesi gereken bir durumdur. Erken tanı ve doğru desteklerle, DEHB’li çocuklar ve ergenler potansiyellerini tam olarak gerçekleştirebilir ve başarılı bir yaşam sürdürebilirler.